"Als je dit land echt wil leren kennen, zeg ik altijd, moet je het spoor nemen. Kijk naar buiten terwijl jullie erdoorheen denderen, en je zult het ware gezicht van Amerika zien." Aan het woord is een stationschef van de ondergrondse spoorweg uit de nieuwste roman van Colson Whitehead. Hé, vraag je je dan af, hoe kun je iets zien wanneer je trein onder de grond rijdt?

Colson Whiteheads De ondergrondse spoorweg speelt in de zuidelijke staat Geor-gia, aan het begin van de 19de eeuw. Cora is een jonge slavin die op een plantage woont waar eigenaar Terrance met harde hand regeert. Fysieke en psychische terreur zijn aan de orde van de dag. Wanneer Cora eens tussenbeide komt wanneer een bediende slaag krijgt omdat hij een wijnvlek heeft gemaakt op het hemd van zijn eigenaar, krijgt ze op haar beurt ook van de rotting. De maat is vol, besluit ze, en ze gaat in op het voorstel van lotgenoot Caesar om samen de biezen te pakken.

Caesar brengt haar naar een blanke vriend die tot haar verbazing in zijn kelder een luik opengooit en haar de trap af maant waar een heus station is gebouwd. Hier passeert de ondergrondse trein, legt de man uit. Je weet nooit zeker wanneer hij stopt of waar hij naartoe rijdt, maar hij brengt je wel naar betere oorden.

Medisch schandaal

Het is moeilijk originele romans te schrijven over onderwerpen waarover iedereen denkt alles al te weten en een morele consensus geldt. Welke goedbedoelende auteur is bijvoorbeeld niet ten onder gegaan in een poel vol clichés bij het schrijven van zijn grote holocaustroman?

Hetzelfde geldt voor de Amerikaanse slavernij. We horen de zweep knallen, de kettingen rinkelen en in de verte het gehuil van een jonge slavin die door haar meester wordt verkracht.

Om die klip te omzeilen, heeft Whitehead het concept van de ondergrondse spoorweg - een historische metafoor voor de keten vrijwilligers en abolitionisten die met gevaar voor eigen leven zwarten vanuit de zuidelijke staten van Amerika naar de noordelijke smokkelden - letterlijk opgevat. In zijn roman rijdt er een echte trein door de ondergrond. Veel zie je niet wanneer je ermee meerijdt, je toekomst is duister, maar gelukkig zijn er wel hier en daar stations waar je kunt uitstappen.

Wat Cora daar ziet, is niet fraai. Zo belandt ze in South Carolina, waar ze met open armen ontvangen lijkt te worden en een slaapplaats krijgt in een opvangtehuis. Omdat er in die staat meer zwarten wonen dan blanken, hebben deze laatsten een manier gezocht en gevonden om het demografische evenwicht weer te herstellen: eugenetica.

Tijdens het verplicht medisch onderzoek krijgt Cora het voorstel zich te laten steriliseren als voorbehoedsmiddel. Niet dat het verplicht is, zegt dr. Stevens, dat is het alleen voor geestelijk gestoorden en vrouwen die al twee kinderen gebaard hebben.

Even later komt Cora ook te weten dat zwarte mannen onderworpen worden aan experimenten waarbij hun syfilis zogezegd behandeld wordt, maar deze daarentegen alleen wordt geobserveerd, omdat de artsen willen zien wat de gevolgen zijn van deze ziekte op lange termijn. In feite is dit een verwijzing naar het befaamde Tuskegee-experiment dat tussen 1932 en 1972 werd uitgevoerd, en uitgroeide tot het belangrijkste medische schandaal uit de Amerikaanse geschiedenis.

We zaten toch in het begin van de 19de eeuw, denkt u nu wellicht, en dat was ook zo, maar Whitehead schreef een roman, en daarin kunnen zulke zaken, zeker als die roman een beetje spitsvondig wil zijn.

Het is dus zeker niet op dat vlak dat De ondergrondse spoorweg tegenvalt. Maar tegenvallen doet hij. Cora's trein stopt iets te vaak om goed te zijn, waardoor het boek een opsomming van op zich staande verhalen dreigt te worden. Iedere plaats toont weer een ander facet van de slavernij.

Om daar een mouw aan te passen, heeft Whitehead een rode draad door zijn boek gesponnen in de vorm van slavenjager Arnold Ridgeway. Samen met een paar lugubere kompanen, waarvan er één een halsband gemaakt van gedroogde oren draagt, gaat hij achter Cora aan. Dat levert best een aantal spannende passages op, maar van echte eenheid is geen sprake.

Voor het eerst verliefd

Veel romans vertonen een dip rond het midden. In De ondergrondse spoorweg komt die opmerkelijk genoeg vlak voor het einde. Nadat Cora zich meer dan een half jaar op Anne Frank-achtige wijze op een zolder heeft verstopt, is ze in Indiana beland, op de farm van de Valentines, waar gevluchte slaven een vrije gemeenschap proberen op te bouwen. Cora leert er deftig lezen en wordt een vaste klant in de bibliotheek die in een speciaal gebouwtje in de tuin ondergebracht is. Ze wordt zelfs voor het eerst van haar leven verliefd.

Jammer genoeg zet al die gelukzaligheid Whitehead aan tot filosoferen over de lotsgelijkenissen tussen indianen en zwarten, over de ware aard van Amerika en over psychische littekens die misschien nog wel dieper zijn dan fysieke.

De weg naar de hel ligt geplaveid met goede bedoelingen, en dat geldt ook in de literatuur. Ze wordt er eenduidig en weinig verrassend door. Het lijkt alsof Whitehead in de voorgaande hoofdstukken nog niet al zijn ideeën had kunnen uitwerken en hij ze daarom op het einde maar in de hoofden van zijn personages heeft gestoken.

Het is allemaal veel te expliciet voor een goede roman. Al levert dit je in het verdeelde Amerika van vandaag wel een zak vol lof en prijzen op, natuurlijk.

Verberg tekst

Niet dat het proza in zijn jongste roman muisgrijs kleurt, verre van. Slaven verdubbelen hun inspanningen 'als in een woeste golf'; een gezicht is als 'een knoest die (…) opbolde uit een korte, zweterige boomstam'. Verder lees je zinnen als deze: 'De slaven gingen opzij (voor de blanken, red.), berekenend welke afstand de juiste mate van angst en respect uitdrukte.' Hieruit spreekt distantie en die is er ook in een roman die zoveel gruwelen bevat dat tranen overbodig zijn. Het hoofdpersonage, Cora, de slavin die een plantage in Georgia ontvlucht, is bovendien te uitgeput voor emotioneel vertoon. Het is met kleine, stille zinnen dat Whitehead de lezer overrompelt. Zo schrijft hij over de getraumatiseerde, vrijgekomen slaven: 'De plantage leefde in hen.'

Vanaf het moment dat Cora voor het eerst op het perron staat, weet je dat dit niet de reis wordt die je verwacht. Het treinidee werkt en laat Whitehead toe om zijn personage door de geschiedenis te laten reizen zonder dat hij de spelregels van de historische roman dient te respecteren. Net doordat de gebeurtenissen losgekoppeld zijn van de correcte chronologie doet dit boek ook denken aan de wereld van nu, aan de manier waarop ras en stand nog steeds verdelen. De ondergrondse spoorweg is nu al een klassieker.

Vertaald door Harm Damsma en Niek Miedema, Atlas Contact, 347 blz., 21,99 € (e-boek 9,99 €). Oorspronkelijke titel: 'The underground railroad'.

Verberg tekst

Deze briljant geschreven roman speelt zich af rond 1855 in het zuiden van de VS tijdens de hoogtijdagen van het slaventijdperk. De achttienjarige Cora leeft al haar hele leven op de katoenplantage van de sadistische Randall. Als zij samen met de wat oudere Caesar besluit te proberen te ontsnappen, begint zij een tocht die maanden in beslag neemt en haar naar zeer verschillende werelden voert, van het ogenschijnlijk vriendelijke South Carolina tot de verschrikkingen van North Carolina waar alle zwarten worden opgehangen. De slavenvanger, Ridgeway, zit haar voortdurend op de hielen. Hoewel het fictie is, krijgt de lezer een realistisch, helder beeld van de verschrikkingen en wreedheden van Amerika voor de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865). Het wordt pijnlijk duidelijk tot wat voor vreselijke dingen de mens in staat is. Fascinerend verhaal. Bekroond met de National Book Award for Fiction 2016. Wint de Pulitzer Prize in Fiction 2017.

Van alle idealen waarop de Amerikaanse republiek gefundeerd is, is gelijkheid misschien het meest problematisch geweest. Spanningen rond ongelijkheid laaien in de VS steeds weer op, ook afgelopen zomer weer, en zullen de presidentsverkiezingen van komende dinsdag deels bepalen.

Vorig jaar in 'Buitenhof' merkte romanschrijver Colson Whitehead op dat hij bij raciale gelijkheid eerder veranderingen zag dan vooruitgang. Structureel racisme is een probleem dat, ondanks activisme en beloften, steeds in andere gedaanten terugkeert, omdat er altijd mensen zijn die voordeel hebben bij een oneerlijke verdeling van rechten en kansen. Op de vraag waarom zijn succesvolste romans zich in het verleden afspelen, antwoordde hij: "Als je het hebt over ras in 1850 tijdens de slavernij, of ten tijde van de burgerrechtenbeweging, dan heb je het ook over ras in onze tijd."

Dat wil hij voelbaar maken met De ondergrondse spoorweg (2016). Deze roman speelt zich af tijdens de slavernij, maar het is ook een soort tour langs verschillende manieren waarop racisme zich kan manifesteren in een samenleving. De reiziger is Cora, een meisje dat ontsnapt is van een plantage in Georgia, en haar vervoermiddel is de 'Underground Railroad'.

De echte 'ondergrondse spoorweg' was een legendarisch netwerk van vluchtroutes en onderduikadressen in de negentiende eeuw waarbij men gevluchte slaven naar het noorden wist te smokkelen. Maar in Whiteheads fantasie rijden fysieke treinen door tunnels tussen verborgen stations. Wie heeft die tunnels gegraven, vraagt Cora. Een antwoord van de stationschef blijft uit.

Deze imaginaire spoorweg leidt Cora, op de manier van Gullivers reizen, door verschillende versies van Amerika. In de ene staat worden zwarte mensen systematisch verjaagd of uitgemoord en overleeft Cora ternauwernood, ondergedoken bij een witte familie. In de andere staat wordt Cora - vrijwillig en betaald, dat wel - als Afrikaan tentoongesteld in een museum. Na weer een andere rit belandt ze in een idealistisch, zelfvoorzienend zwart dorp in het noorden en denkt ze de vrijheid te hebben gevonden.

Maar ook daar wordt ze achternagezeten door de woeste slavenjager Ridgeway, die Cora terug naar Georgia moet halen. Ridgeway belichaamt de keerzijde van alle Amerikaanse idealen. Volgens hem is het basisprincipe van wit Amerika 'nemen wat jou toebehoort, jouw eigendom, door jou bepaald. En dat alle anderen de hun toegewezen plaats weten zodat jij het kunt nemen.'

Uiteindelijk weet Cora aan Ridgeway te ontsnappen en vertrekt ze, net als Huckleberry Finn, richting het nog onontgonnen westen. Whitehead, met zijn kenmerkende combinatie van licht ironische proza en rake beeldspraak, wil laten zien dat zwart zijn in Amerika altijd een ondergronds traject is geweest. De spoorweg staat voor de levens van mensen die hun plek 'niet wisten', maar een plek voor zichzelf gingen maken. Het zijn de passagiers zelf die al reizend de rails hebben gelegd, beseft Cora, samen met de witte medestanders die de routes helpen onderhouden. 'Wie ben je nadat je zoiets indrukwekkends hebt verricht? Met het aanleggen ervan ben je er ook doorheen gereisd (...) en aan de andere kant stapt er een nieuw mens het daglicht in.' Wie de tunnels ingaat, ontdekt niet het Beloofde Land maar zichzelf.

De verkiezingsuitslag zal onder meer bepaald worden door deze 'reizigers', de zwarte kiezers die verandering eisen. Óf die verandering er komt, op welke halte Amerikanen straks zullen uitstappen na de wilde reis van de afgelopen vier jaar, weten we pas als de trein stilstaat.

Vert. Niek Miedema. Atlas Contact; 352 blz. € 12,50.

Verberg tekst