Een schrijver en zijn schriftjes. Het lijkt een anachronisme, nu ook de hedendaagse auteur zijn ingevingen verwoed op zijn iPhone tikt of inspreekt. Maar ze bestaan nog, de behoedzame notulisten die zonder hun cahiers reddeloos verloren zijn.

Koen Peeters (°1959) is zo'n specimen. Voor hij écht aan het schrijven slaat, omsingelt hij zijn onderwerp met lijstjes, krabbels, aantekeningen en details, vastgelegd in stevige Muji-schriften. Tot het begint te krioelen en de losse woorden samenzweringen aangaan. 'Mijn schrijven lijkt mij soms (...) een vorm van meditatie. Als ik de diverse feiten uit mijn onderzoek met elkaar verbind zie ik beelden voor me. Eerst flakkerend als een oude film, maar stilaan, stap voor stap, zie ik mijn personages zelf converseren en hoef ik alleen nog hun lippen te lezen', staat er ergens in De mensengenezer.

De laatste jaren trad er bijna sluipenderwijs een kentering op in de rijk geschakeerde romans van Koen Peeters. De volbloed ironicus en speelse verteller van Acacialaan (2001) of Grote Europese roman (2007) ruimde plaats in voor meer ernst, voor een schrander onderzoek naar waar we vandaan komen én waar we heen gaan. De speurtocht naar een roots en de spanning tussen stugge dorpsheid en het uitbreken naar de wijde wereld werden overheersende thema's bij Peeters.

Na zijn averechtse familieroman De bloemen (2009) - een liefdevolle terugkeer naar de Kempen - richtte hij zich in Duizend heuvels (2012) op Rwanda. In De mensengenezer begeven we ons van de Westhoek via Drongen en Heverlee naar de binnenlanden van Congo (én terug). Peeters zet de Congo-roman naar zijn hand, 'dat onbenullige genre, met avonturen van paters, jagers en ambtenaren, soms kinderlijk geïllustreerd, vol koloniale daadkracht en de hooggestemde roeping'. Niet verrassend, want Congo, 'dat land van troebele, verzadigde technocolorkleuren', dook al vaker op in Peeters' oeuvre.

Empathisch

Peeters reconstrueert in De mensengenezer het leven van Remi, een West-Vlaamse boerenzoon die het ouderlijk huis vaarwel zegt om zich bij de jezuïeten te voegen. Daar wordt hij bevangen door een onstelpbare hunkering naar Congo. Hij wil er 'mensen genezen'.

Peeters laat Remi zijn verhaal in de ik-vorm vertellen en kruist dat met hoofdstukken waarin een immer noterende schrijver op bezoek gaat bij de intussen oude Leuvense professor Remi, eminent antropoloog en psychoanalyticus. Hij wordt er erudiet onderhouden over Lacan, Lévi-Strauss en Freud. De professor steunt hem bij 'een scriptie-onderzoek' naar een krokodillenangstpsychose in de provincie Bandundu. Tot de schrijver ook naar Congo trekt, om er toch vooral de voetsporen van Remi te drukken. Peeters vermengt op die manier behendig fictie en non-fictie met elkaar. Overduidelijk herkennen we in Remi's belevenissen het parcours van KU Leuven-professor Renaat Devisch, aan wie de roman is opgedragen en met wiens levensloop Peeters 'in volledige vrijheid zijn gang mocht gaan'.

Remi groeit op als een sensibel jongetje dat aandachtig rondkijkt, 'zoekend, introspectief en fijnbesnaard'. Hij ergert zich aan het stugge zwijgen van zijn knoestige familie waarin elk geheim onder de mat wordt geschoffeld. Maar later zal Remi ook een trotse, sombere zwijger worden én vooral een vragensteller.

Peeters schetst in het eerste deel een mooi, empathisch fresco van het boerenbestaan, geritmeerd volgens de seizoenen en gedirigeerd door overgeleverde volkswijsheden, met het zondagse drinken van de mannen en de eeuwig rondspokende Eerste Wereldoorlog in de Westhoek. Vooral slurpt Remi van de orakels van zijn peetoom Marcel, als was het een godendrank. Met hem dwaalt hij langs WO I-kerkhoven en hoort hij het tragische verhaal van de zwarte soldaat Pius. Als een mantra zingt het rond in Remi's hoofd: 'Carabouya, Carabouya, alleman moet leven, wit en zwart, carabouya!'

In Remi ontspruit 'een behoefte aan radicale verandering', 'een vlucht vooruit' die hem naar de stad Popokabaka in de Congolese Kwango-provincie zal voeren. Hoe ontstaat een roeping? 'Ik moest het verdriet van de wereld repareren. Ik wilde eindelijk iets onbesmet en volmaakt doen.'

Na te zijn 'schoongespoeld door de soberheid' van de jezuïeten raakt Remi bezeten door 'het onbekende, onbereikbare Yaka-universum'. Wil hij 'een blanke zijn die zwarter wil zijn dan de zwarten', zoals een bisschop hem berispend toevoegt? Hij trekt zich terug in het dorp Yitaanda, 'een zelfgezocht, koortsig risico', om er ingehaald te worden als een weergekeerde geest. Uiteindelijk blijkt alles te draaien om 'weggaan en terugkeren'.

Bevreemdende spiegel

Koen Peeters toont zich in De mensengenezer een onvermoeibare verhalenverzamelaar. Als een uiterst kies amateur-antropoloog graaft hij diep in de mystiek van geestesverhuizingen, fetisjisme, trancesessies, duivelsinspraak en soms beangstigende rituelen. Niet om het zogenaamd zwarte, primitieve 'hart van de duisternis' in Afrika aan te duiden, nee, eerder om het scherp aan te wijzen in 'ons'.

Peeters houdt ons een bevreemdende spiegel voor, terwijl Remi naar voren treedt als een twijfelende ziel, graaiend in 'het onontwarbare': 'Wist ik wel wat ik daarginds ging zoeken? Misschien wel de daimonen, de boodschappers, 'mensen die heen en weer reizen, tussen het aanwezige hier en het niets dat zich ginder bevindt'.

Peeters geeft 'het onzichtbare en het onzegbare' in deze roman vrij spel. 'De kwade schaduw van de dood' waart voortdurend rond. Bij wijze van contrast tekent hij zijn relaas op in loepzuivere woorden, alsof ze op een petrischaaltje zijn gelegd.

Er schuilt een indrukwekkende hoeveelheid research in dit boek en af en toe zadelt Peeters ons op met te veel feiten over Yaka-maskers of etnologische studies. Daardoor vergt het tijd om in de cadans van dit ingetogen boek te komen. Tot je ontdekt hoe intelligent De mensengenezer is opgebouwd - zie maar hoe Peeters het verhaal van Remi perfect laat sporen met dat van de scriptieschrijver. Onthecht roept hij een vervlogen wereld op van kerstenende priesters en paters of van dorpssjamanen en gebedsgenezers, in confrontatie met het woelige, stuurloze Congo van nu.

Toch flakkert er vooral eerbiedige gevoeligheid op voor hoofdpersonage Remi. 'Ik voelde dat mijn persoonlijkheid herschreven werd. Als op een wit blad papier', stelt Remi vast.

Er wordt veel gezwegen én verzwegen in deze roman. Maar Koen Peeters is de klankentapper en liplezer die voorwerpen, plaatsen en mensen uiteindelijk laat spreken.

Verberg tekst

Remi is een boerenzoon uit de Westhoek die op het einde van de Tweede Wereldoorlog met een historisch schuldbewustzijn ter wereld komt. Van zijn op de boerderij inwonende oom Marcel hoort hij verhalen over die andere oorlog een paar decennia eerder, die de streek herleidde tot een gore poel vol modder en bloed, over de honderdduizenden doden en over die zwarte soldaat die beweerde dat je ‘carabouya’ moest zeggen wanneer je een nachtmerrie had. Wanneer een jezuïet een voordracht komt geven, weet Remi wat hem te doen staat: hij moet de wereld repareren en een mensengenezer worden. ‘Wie heeft jou zo gestraft?’ zegt zijn moeder wanneer hij die avond aankondigt dat hij ook jezuïet wil worden.

In een parallelle verhaallijn laat Koen Peeters in De mensengenezer een jaar of zestig later de verteller op zoek gaan naar het levensverhaal van Remi. In feite was die niet zo gelovig, ontdekt hij algauw. Niet God interesseerde hem, maar wel de mens, en toen hij de kans kreeg om naar Congo te gaan, greep hij die met beide handen. Hij ontpopte er zich tot een expert van de Yaka-cultuur en besloot het geloof in te ruilen voor de wetenschap. Hij werd antropoloog en psychoanalyticus. De verteller wil een scriptie maken bij hem, maar gaandeweg ontdekt hij dat het levensverhaal van zijn promotor boeiender is dan de Congolese krokodillenverhalen die hij eigenlijk zou moeten bestuderen. Wat volgt, is een zoektocht die de verteller, als was hij een hedendaagse Henry Stanley op zoek naar zijn eigen Dr. Livingstone, naar het diepe hart van het Afrikaanse continent leidt.

‘Ik heb geen fantasie’ is een bekende slagzin van Koen Peeters, en ook deze roman berust op ware feiten. Remi is in realiteit de Leuvense hoogleraar Renaat Devisch, en de verteller die achter hem aangaat, is natuurlijk Peeters zelf. Niet alleen verraadt De mensengenezer een scherp oog voor de dagelijkse gebruiken van de Westhoek en Congo, wat deze roman meer dan interessant maakt zijn de filosofische bespiegelingen die erin aan bod komen. Net zoals de wereld is ook de mens fundamenteel onkenbaar, suggereert Peeters. We zijn blinden die ons een weg proberen te banen doorheen het duister. Het is precies dat tasten dat het leven – en dit boek – de moeite waard maakt.

****

De Bezige Bij, 319 blz., € 19,99.

Verberg tekst

De intelligente boerenzoon Remi groeit op in De Westhoek in Vlaanderen bij de Franse grens. Hij wordt sterk beïnvloed door zijn gevoelige nonkel Marcel die de streek verdoemd noemt. Uit de aarde stijgt de geest van de talloze gevallen soldaten uit de Eerste Wereldoorlog. De geest, ‘daimon’, is samengesteld uit overblijfselen van lichamen. ‘Uit zijn weggeschoten gezicht kijkt de geest ons aan.’ Het leed zou een antwoord moeten krijgen, wie of wat kan mensen genezen? Deze innerlijke roep doet Remi besluiten tot pijn van zijn familie zijn eigen weg te zoeken. Het verhaal wordt beurtelings verteld door Remi en zijn latere student, die diens leven onderzoekt. Deze komt steeds meer tot begrip en respect voor het ‘vreemde’ in Congo, dat aantrekt en een wonderbaarlijke werkelijkheid laat zien. ‘Het trauma bestond vooraf. Wat niet kan maar toch zo is’. Het verhaal is een onderzoek naar de eigen duistere raadsels, ‘intergenerationeel’, die van Remi in Congo een ‘revenant’ maken, een door de Yakaa herkende voorvader. Met prachtig beschreven locaties in De Westhoek en Kwango. Met enkele zwart-wit foto's. Nominatie Inktaap 2019. Verberg tekst