Bloemlezing. Geen grotere dwarsdenker dan filmmaker Pier Paolo Pasolini. Ook uit zijn gedichten en polemieken spreekt zijn dedain voor de burgerlijke cultuur.
'Vaarwel en beste wensen' is de titel van het laatste bij leven gepubliceerde gedicht van Pier Paolo Pasolini en tevens de titel van een nieuwe bloemlezing van zijn beste gedichten en polemieken.
Pasolini is vooral bekend als regisseur (Teorema, Salò of de 120 dagen van Sodom) én als provocateur. "Ik heb nooit kunnen zwijgen", schrijft hij zelf. Hij zorgde graag voor schandaal. Al op jonge leeftijd werd hij als homoseksueel aangeklaagd wegens de 'corruptie van minderjarigen en het stellen van obscene handelingen in de openbare ruimte'.
In die zin doet hij denken aan Socrates, die ter dood werd veroordeeld wegens zijn slechte invloed op de jeugd. Later zou Pasolini nog vaak aangeklaagd worden, onder andere wegens obsceniteit, onheuse taal, pornografie, minachting van religie en minachting van de staat.
Zijn status als schandaalfiguur ontleende hij aan het feit dat hij het altijd opnam voor de underdog, de armen en de jeugd, voor hen, kortom, die zelf geen stem hebben. Van in zijn eerste dichtbundel La meglio gioventù of eerste roman Ragazzi di vita tot aan zijn laatste dichtregels vond hij in hen het echte, authentieke leven, "het archaïsche, duistere, vitale geweld" waar hij zijn inspiratie en bestaansreden uit haalde.
Het was die vitale onderstroom die zijn persoonlijke leven stuurde en zijn politieke denken bepaalde. Hij zou ze zijn leven lang verdedigen, ook al omdat ze voor hem "het laatste bastion van de realiteit (vormden) in (...) de culturele en antropologische crisis die tegen het eind van de jaren 60 was aangebroken".
Pasolini was een marxist en hij had een afkeer van wat hij "de repressieve cultuur van de burger" noemde. Deze zorgde voor een "vernietigende homogenisering van alles wat authentiek (...) was" en "wat ooit zo historisch gedifferentieerd en rijk aan oorspronkelijke culturen was".
Iedereen wil hetzelfde
Pasolini zag het Italië uit zijn jeugd verdwijnen en vervangen worden door een globale, homogene cultuur gebaseerd op de principes van het kapitalisme. Pasolini: "De hele productiewijze is gewijzigd (...). Deze 'nieuwe cultuur' heeft de voorgaande culturen op cynische wijze vernield (...). Ze vervangt de vernietigde waarden en modellen met eigen waarden en modellen, die van een nieuw type bourgeoisie."
Het gevolg: "er zijn geen menselijke wezens meer. Iedereen wil hetzelfde en gedraagt zich op dezelfde manier." De mensen willen elkaar kapotmaken in ruil voor bezit.
Alleen in het lompenproletariaat, tussen de verworpenen, de bedelaars, prostituees, gangsters, kleine crimineeltjes, landlopers en de werklozen, al wie door de industrie en door de maatschappij is uitgespuwd, vond hij nog waarachtigheid. Maar ook hun geheel eigen joie de vivre werd bedreigd door burgerlijke ambities zoals het hebben van een huis-tuin-keuken. Het kapitalisme, zoals verspreid door televisie en onderwijs, had zo stilaan gewonnen.
Pasolini hield niet op hiertegen te fulmineren, keet te schoppen en nee te zeggen. Zijn redenen: "De weinigen die de geschiedenis hebben bepaald, waren diegenen die nee hebben gezegd". Ook zegt hij: "om effectief te zijn, moet de weigering groot zijn, niet op enkele punten, maar echt totaal, absurd, los van het 'gezond verstand'. Weet u, iemand als Eichmann had veel gezond verstand. Waar ontbrak het hem aan? Hij heeft niet meteen nee gezegd toen hij nog een eenvoudige bureaucraat van het overheidsapparaat was. Misschien zei hij wel eens tegen een paar vrienden dat hij Himmler niet zo graag mocht. (...) Maar hij heeft de machine nooit stilgelegd."
Pasolini hamert in zijn polemieken nogal vaak op hetzelfde punt, maar heeft daar een verklaring voor: "Ik weet dat je een huis kunt laten instorten als je steeds op dezelfde spijker slaat." Niettemin was een beetje meer variatie in de onderwerpkeuze van deze selectie welkom geweest. Ook het samenbrengen van de gedichten met de polemieken roept vragen op. Verder is Pasolini net iets minder begaafd als schrijver dan als filmmaker. Maar goed, als filmmaker was hij zo geniaal, dat zelfs zijn boodschappenlijstjes interessant zouden zijn. En dankzij deze teksten kan het eenzijdige beeld dat velen van Pasolini hebben of hadden wat bijgesteld worden.
Voor veel van zijn tijdgenoten leek Pasolini namelijk een (warrige) reactionair, die zowel op links als rechts schoot. Hij leek paranoïde in zijn waarschuwingen dat "we allemaal gevaar lopen". Maar nu we globaal steeds meer de gevolgen van een doorgedreven kapitalisme kunnen zien, blijkt hij in grote mate visionair. Hij voorspelde (in de woorden van samensteller Piet Joostens): "cultuur- en waardeverlies, frustratie, taalverschraling, een valse tolerantie die met moeite een groeiende intolerantie voor alles wat niet met de modellen van de meerderheid strookt kan verbergen, nieuwe vormen van racisme, instrumentalisering van de geschiedenis en van menselijke relaties, veralgemeende bezitsdrang, depolitisering van de macht door een inhoudsloos pragmatisme ten voordele van het kapitaal, individualistisch materialisme en, last but not least, banalisering van corruptie en geweld".
Hij was een roepende in de woestijn. Steeds met een wanhopige vitaliteit, zoals hij het zelf uitdrukte. Hopend dat iemand hem kon horen. Op zoek naar een mens, zoals Diogenes. Of zoals hij het zelf verwoordt in het gedicht 'Vaarwel en beste wensen', gericht aan een jonge 'fascist':
'Draag jij nu dit gewicht, jongen die mij haat, neem jij het maar. Je hart licht ervan op. En ik loop opgelucht door, voorwaarts, altijd kiezend voor het leven en de jeugd.'
Polis, 200 p., 19,95 euro, samengesteld door Piet Joostens.
Verberg tekst