Dat literatuur een effectief middel kan zijn om een politiek regime te bekritiseren, bewijst Sana Valiulina met De Boekhouder en de Overste. Deze intrigerende allegorie op Rusland verscheen eerder in 2014 als het vierde deel van de roman Kinderen van Brezjnev. De zelfstandige heruitgave kon niet op een beter tijdstip uitkomen: de actualiteit spat ervan af. Het verhaal speelt zich af in Gazolia (Rusland), waar de Overste (Poetin) regeert en zijn volk dagelijks 'een symfonie van Waarheid, Heiligheid en Patriottisme' voorhoudt. In de kerker zit een Boekhouder gevangen, die weigert aan fraudeleuze praktijken mee te werken. Het plot is geïnspireerd op de geschiedenis van de Russische accountant Sergej Magnitksi, die in 2008 na het ontdekken van overheidsfraude gevangen werd gezet en onder dubieuze omstandigheden overleed. De Boekhouder verzet zich dapper, maar wie het nu leest, wordt vooral getroffen door het portret van de kille Overste. Paraderend met zijn hond geniet hij van het uitzicht vanaf zijn terras op de bergtop, dat in een uitsparing van een rots als een adelaarsnest (!) is gebouwd.

Prometheus; € 19,99.

In haar vierluik Kinderen van Brezjnev tekende schrijfster Sana Valiulina, een Nederlandse met Estse, Tataarse en Russische wortels, acht jaar geleden de afbrokkeling van de sovjetheilstaat en de ongemerkte, even onderdrukkende verrijzenis ervan onder de vlag van het kapitalistische Rusland. Het slotdeel van dat boek was een moralistische toekomstvertelling waarin de natie (weinig subtiel) Gazolia heet, Pegelburg het equivalent is van Moskou en iedereen die ‘de symfonie van Waarheid, Heiligheid en Liefde voor het Volk’ in vraag durft te stellen wreed vermorzeld wordt.

Een Russische variant op George Orwells 1984, schokschoudert u dan. Ware het niet dat Valiulina de mosterd bij de zaak-Magnitski haalde. De Moskouse fiscaal jurist Sergej Magnitski legde in 2007 een grootschalige fraude door hooggeplaatste Russische overheidsambtenaren bloot. Hij belandde prompt zélf in de cel en stierf daar twee jaar later aan moedwillige verwaarlozing.

Dus Magnitski werd de Boekhouder, Poetin de Overste. Een naïeve idealist delft het onderspit tegen een genadeloze despoot. Wat valt er nog meer te vertellen? Waaruit puurt Valiulina literair surplus? En waarom verschijnt De Boekhouder en de Overste nu ook apart?

In haar inleiding stelt Valiulina dat de dystopie van Gazolia realiteit is geworden. ‘De staat heeft niet alleen de gehele economie gemonopoliseerd, maar ook het geweten van de burgers.’ Kennis over het eerste hadden we uit elk journalistiek duidingsartikel kunnen halen. Maar voor de invulling van dat tweede liggen als schrijver heel wat kansen open.

Die benut Valiulina prima. Terwijl de Boekhouder in de gevangenis wordt gemarteld om hem te dwingen zelf schuldig te pleiten aan de corruptie die hij aanklaagt, slaagt hij erin de Overste een brief met de hele toedracht te laten bezorgen. Die is compleet van slag door de demarche van zijn nietige onderworpene: hier is een man die blijkbaar uit oprechte vaderlandsliefde bereid is zijn eigen leven én dat van zijn beminde gezinsleden op het spel te zetten. Plots worstelt de goddelijke leider met zijn beoordelingsvermogen, wordt hij geplaagd door hallucinaties en paranoia en lijkt het of zijn hart hem iets wil vertellen.

Zou een bezwete Poetin ’s nachts om diezelfde redenen eveneens zijn lakens lostrappen? Je neemt aan dat Valiulina het hem toewenst. Toch komen zowel de Boekhouder als de Overste elk op hun manier in het reine met hun binnenste.

Gedachten gaan tijdens en na de lezing van dit boek onvermijdelijk uit naar het lot dat Kremlin-criticus Aleksej Navalny ergens in een Russisch strafkamp wacht. Vladimir Poetin heerst vandaag over een rijk van ‘onnoemelijke duisternis’. Maar toch, zo zinspeelt Sana Valiulina, is er hoop zolang de zon daar in het oosten opkomt.

****

Prometheus, 144 blz., € 19,99.